Opracowanie idei Smart Villages Mazowsza (część 1)

W ramach Zadania pt. „Opracowanie idei Smart Villages Mazowsza”, stanowiącego element projektu, zainicjowanego przez Samorząd Województwa Mazowieckiego, pn. „Wdrażane koncepcji Smart Villages w województwie mazowieckim”, wykonano szereg prac badawczych, w które byli zaangażowani Konsorcjanci:

• Politechnika Warszawska (PW) – Koordynator;
• Instytut Geodezji i Kartografii (IGiK);
• Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy (IUNG);
• Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie (SGGW);
• Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (IERIGŻ);
• Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego (UKSW);
• Sieć Badawcza Łukasiewicz – Instytut Lotnictwa (IL).

Przeprowadzone badania i analizy dotyczyły m.in.:

• ekonomicznych, społecznych i kulturowych uwarunkowań Smart Villages,
• modeli inteligentnego finansowania w rolnictwie i przetwórstwie spożywczym,
• rozwiązań dla krótkich łańcuchów dostaw,
• aktywności ekonomicznej ludności na obszarach wiejskich,
• obszarów, które mają utrudniony dostęp do podstawowych usług,
• możliwości wsparcia lokalnych inicjatyw,
• możliwości wdrożenia usług mobilnych,
• koncepcji, założeń technicznych i opisu funkcjonalności dla aplikacji szacującej wyniki ekonomiczne gospodarstwa,
• scenariuszy:
  • produkcji żywność/biomasa,
  • zagrożeń klimatycznych dla tego zadania w horyzoncie 2020-2100,
  • produkcji na gruntach nieużytkowanych,
  • produkcji na gruntach użytkowanych,
• rekomendacji w zakresie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich i gospodarstw rolnych,
• możliwości wykorzystania bezzałogowych statków powietrznych w Smart Villages,
• propozycji lokalizacji drzew obniżających wpływ wysokich temperatur,
• modeli wykorzystania technologii smart villages do ograniczenia skutków suszy.

Jednym z obszarów badania była kwestia ufinansowania gospodarstw rolnych i opracowanie modeli inteligentnego finansowania w rolnictwie i przetwórstwie spożywczym, ze szczególnym uwzględnieniem gospodarstw rolnych. Z uzyskanych danych ankietowych wynika, że nadal preferowane są płatności gotówkowe i krótkie terminy płatności. Rolnicy przykładają dużą wagę do zapewnienia płynności finansowej i zasadniczo nie mają problemów z utrzymaniem terminów zapłaty zobowiązań. Jest to oczywiście pozytywna cecha. Jest jednak druga strona takiego podejścia. Otóż nadmierna zachowawczość w obszarze decyzji finansowych, bez inwestycji chociażby w bezpieczne źródła lokowania kapitału, powoduje, że końcowy zysk z działalności jest niższy, niż mógłby być. Jest to szczególnie widoczne w czasie, kiedy w polskiej gospodarce notujemy bardzo wysokie wskaźniki inflacji, a w takich warunkach pieniądz trzymany na nieoprocentowanym (bądź bardzo nisko oprocentowanym) koncie traci wartość. Pozornie więc rolnicy posiadają duże zasoby środków pieniężnych, realnie jednak ich wartość, na skutek procesów inflacyjnych systematycznie maleje.

Z przeprowadzonych analiz wynika, że w ostatnich kilku dekadach krótkie łańcuchy dostaw żywności i lokalne rynki artykułów żywnościowych, na których rolnicy sprzedają swoje produkty bezpośrednio konsumentom lub dostarczają przy wykorzystaniu ograniczonej liczby pośredników, rozwinęły się na całym świecie, zarówno na obszarach wiejskich, jak i miejskich. Stanowią one uzupełnienie dla konwencjonalnych, często zglobalizowanych długich łańcuchów żywnościowych, w których drobni rolnicy mają słabą siłę przetargową, a konsumenci nie mogą powiązać nabywanych produktów spożywczych ze znanym im producentem rolnym lub obszarem geograficznym, na którym ta żywność jest wytwarzana. Analizując zmiany zachowań konsumentów na rynku żywności należy zwrócić szczególną uwagę na te właśnie dwa aspekty, tj. stosunek konsumentów do lokalnej żywności oraz postawy konsumentów wobec etykiet i oznaczeń handlowych. W całej UE coraz większa liczba konsumentów decyduje się kupować produkty spożywcze w sklepach na lokalnych targowiskach, bezpośrednio w gospodarstwie lub za pośrednictwem systemów krótkich łańcuchów dostaw. Rozwój koncepcji żywności lokalnej implikowany jest nowymi trendami w sferze konsumpcji żywności odwołującymi się do rozwoju zrównoważonego w wymiarze środowiskowym, społecznym i ekonomicznym. Produkcja i sprzedaż żywności lokalnej pozytywnie wpływają nie tylko na stan środowiska naturalnego, ale również sprzyjają rozwojowi lokalnych społeczności, budowaniu relacji między producentami i konsumentami, a w konsekwencji poprawie jakości życia. Konsumenci przejawiają pozytywne postawy w stosunku do żywności lokalnej, którą utożsamiają z produktami wyróżniającymi się jakością interpretowaną w kategoriach świeżości i naturalności, oraz korzystnego oddziaływania na lokalną gospodarkę. Popularyzacja koncepcji żywności lokalnej sprzyja rozwojowi gospodarstw rolnych, skłania je do dywersyfikacji swojej działalności i poszukiwania nowych form sprzedaży, jaką są krótkie kanały dostaw.

Żywność jest podstawowym produktem niezbędnym człowiekowi do życia, a jego największym producentem i dostarczycielem jest rolnictwo. Województwo mazowieckie zajmuje bardzo istotną pozycję w kraju w zakresie podstawowych rodzajów produkcji rolniczej. Mazowsze uzyskuje wysoki udział w produkcji globalnej zbóż, ziemniaków, owoców i warzyw, mleka oraz mięsa czerwonego i białego. Gospodarstwa rolne w województwie mazowieckim cechuje nieznacznie większa średnia powierzchnia niż średnia dla kraju. Dokonano identyfikacji rozwiązań inteligentnych odpowiednich dla województwa mazowieckiego. Przedstawiono propozycje i rekomendacje rozwiązań (modeli działań) inteligentnych dla wsi, społeczności lokalnych na Mazowszu. Dokonano charakterystyki potencjału produkcyjnego i specjalizacji województwa mazowieckiego na tle kraju. Rekomendacje dotyczące propozycji rozwiązań inteligentnych oraz modeli działań powinny uwzględniać specyfikę oraz specjalizację województwa a także trendy w produkcji na terenach rolniczych jak i konsumpcji produktów żywnościowych. Szybsze zmiany w gospodarstwach rolnych dotyczyć mogą wprowadzenia nowych technologii i technik wytwórczych, czy „kanałów” zbytu produktów rolnych, niż przestawienia gospodarstwa na nowych kierunek produkcji, zwłaszcza w odniesieniu do wspomnianej już produkcji zwierzęcej. W przypadku rolnictwa ważne będzie oddziaływanie instrumentów WPR i efektywność wsparcia gospodarstw rolnych oraz proponowane kierunki zmian w bliższej i dalszej perspektywie, co też ma wpływ na opłacalność produkcji i decyzje podejmowane przez producentów rolnych.

Celem badań empirycznych była identyfikacja obszarów, które mają utrudniony dostęp do podstawowych usług społecznych, m.in. z zakresu zdrowia, edukacji, czy kultury na terenach wiejskich w województwie mazowieckim. W badaniu dokonano także oceny zmian jakie nastąpiły po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Przedmiotem badań był przede wszystkim stan oraz zmiany infrastruktury społecznej na obszarach wiejskich w województwie mazowieckim. Przyjęto następujące grupy wskaźników infrastruktury społecznej: ochrona zdrowia, usługi opiekuńcze, warunki mieszkaniowe, edukacja, rynek pracy, kultura i cyfryzacja. W województwie mazowieckim, podobnie jak całym kraju, utrzymują się dysproporcje w dostępie do infrastruktury społecznej między miastem a wsią, ale odnotowuje się stałą tendencję spadkową tego zróżnicowania. Po integracji Polski z UE następuje stopniowe wyrównywanie się poziomu życia mieszkańców wsi i miast. Wynika to z rozwoju i modernizacji oraz kreowania innowacyjności i wielofunkcyjnego charakteru wsi. Mimo poprawy, na obszarach wiejskich jest niedostateczny dostęp do usług publicznych, głównie zdrowotnych, edukacyjnych oraz z zakresu kultury i możliwości korzystania z połączeń internetowych. Nadal dla mieszkańców wielu wsi, zwłaszcza oddalonych od miast bardziej utrudnione jest korzystanie z usług ambulatoryjnej opieki zdrowotnej, tj. przychodni i praktyk lekarskich udzielających świadczeń w ramach środków publicznych; niższa niż w mieście jest dostępność do placówek edukacyjnych; mniejsze uczestnictwo w kulturze oraz rzadsze korzystanie z połączeń internetowych.

Ważnym aspektem było przedstawienie możliwości zwiększenia zaangażowania społeczności lokalnej w realizacji usług istotnych dla tej społeczności - poprzez poprawę samoorganizacji społecznej, wzrostu znaczenia sektora obywatelskiego w życiu publicznym oraz poprzez podejmowanie inicjatyw lokalnych. W tym celu dokonano przeglądu aktywnie działających podmiotów społeczeństwa obywatelskiego i podejmowanych przez nich inicjatyw lokalnych na terenie gminy z powiatu makowskiego - uzyskano zgodę na przeprowadzenie wywiadu w trzech podmiotach. Z przeprowadzonej analizy wynika, że podejmowane przez społeczność lokalną inicjatywy są odpowiednim instrumentem do zapewnienia brakujących usług w przestrzeni lokalnej. Inicjatywy podejmowane są w różnych obszarach działalności. Ma na to wpływ wiele czynników, wśród których można wymienić potrzeby mieszkańców, wsparcie organizacyjne i finansowe ze strony lokalnych władz i organizacji pozarządowych, a także możliwość uczestnictwa w różnych programach wspierających aktywność mieszkańców.

Przeprowadzona analiza możliwości wdrożenia usług mobilnych pokazała, że dostęp mieszkańców wsi województwa mazowieckiego do tych usług jest wciąż ograniczony. Usługi mobilne - tradycyjne i usługi mobilne - cyfrowe są wykorzystywane na obszarach wiejskich, jednak w znacznie mniejszym stopniu i zakresie niż w miastach i większych miejscowościach. Hamujący wpływ na możliwości wdrażania tego typu usług na obszarach wiejskich ma szereg czynników. Usługodawcy świadczący usługi zakładające dojazd do odbiorców tradycyjnymi środkami transportu koncentrują się na obszarach gęsto zaludnionych. Z tego względu nieco lepszy dostęp i możliwości korzystania z usług mobilnych mają mieszkańcy obszarów wiejskich w regionie warszawskim stołecznym. Rozproszona sieć osadnicza i generalnie niższa siła nabywcza konsumentów z oddalonych oraz słabo zaludnionych obszarów nie sprzyja rozbudowie oferty usług mobilnych adresowanych do mieszkańców tych terenów. W przypadku usług świadczonych drogą cyfrową wciąż podstawowym ograniczeniem jest stan rozwoju infrastruktury cyfrowej. Na terenie województwa mazowieckiego obserwowane jest duże zróżnicowanie terytorialne pod względem dostępu do sieci szerokopasmowych. W 2020 roku w 107 gminach wiejskich województwa mazowieckiego poza zasięgami internetu stacjonarnego znajdowała się wciąż ponad połowa budynków. W regionie mazowieckim regionalnym odnotowano również najsłabsze w Polsce wyniki w zakresie penetracji budynkowej i penetracji lokalowej zasięgami internetu stacjonarnego o przepustowości 30 Mb/s i 100 Mb/s. Braki w infrastrukturze technicznej i sieciowej nie tylko skutkują gorszą dostępnością do wielu e-usług, zarówno publicznych, jak i komercyjnych, ale również blokują możliwości dalszego rozwoju.

Opracowana koncepcja parametrów wspomagających inteligentne opracowania planistyczne uwzględnia zachowanie hierarchiczności, wielopoziomowości i integralności systemu planowania przestrzennego w województwie oraz zgodność polityki przestrzennej na różnych szczeblach władzy, wyrażanej w dokumentach planistycznych. Zaproponowana koncepcja parametrów ma charakter otwarty, co poprzez ideę jej zastosowania, umożliwia bezproblemową modyfikację i/lub rozbudowę wskazanych parametrów. Kluczową kwestią pozostaje konieczność pozyskania i przetworzenia dużej liczby danych, pochodzących z różnych baz danych w tym systemów, raportów oraz opracowań, o różnym stopniu dokładności i aktualności, co może stwarzać trudności analityczne. Inteligentne opracowania planistyczne muszą uwzględniać oczekiwania i potrzeby społeczne. Partycypacja społeczna jest bowiem działaniem, którego skuteczność i efektywność zależy od narzędzi i technik wykorzystanych w planowaniu przestrzennym. W inteligentnym planowaniu przestrzennym zaleca się jednak, oprócz partycypacji ustawowej (informowanie i konsultowanie), także tzw. pozaustawowe techniki partycypacyjne (badania, debaty, warsztaty, techniki mieszane). Odejście od ustawowego minimum, przejście do poszukiwania modelu działania opartego na faktycznym dialogu i partycypacji wydaje się właściwym kierunkiem zmian, w wymiarze inteligentnego planowania przestrzennego.

W ramach prac wykorzystano także nowoczesne metody teledetekcji satelitarnej umożliwiające przeanalizowanie występowania na terenie województwa mazowieckiego obszarów, w tym rolniczych,
z występującą często wysoką temperaturą powierzchni. Zaproponowana metoda określania „wysp ciepła” poprzez śledzenie zmian temperatury powierzchni rejestrowanej z poziomu satelity, pozwoliła na wychwycenie warunków niesprzyjających rozwojowi roślin uprawnych oraz rozpoznanie terenów określanych „wyspami ciepła”. Z uwagi na coroczne wysokie prawdopodobieństwo występowania ekstremalnych warunków pogodowych i zagrożenia suszą rolniczą oraz dynamizm ekstremalnych zjawisk pogodowych, informacje te mogą być wykorzystane do wyznaczania obszarów o niesprzyjających warunkach termicznych i planowanych działań ochronnych ekosystemu przed degradacją. Proponowane metody teledetekcyjne monitorowania „wysp ciepła” mogą być stosowane nie tylko w odniesieniu do obszarów rolniczych, ale również łąkowych i leśnych.

Robert Mroczkowski 

Dominika Radkiewicz

Departament Cyfryzacji, Geodezji i Kartografii

Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego w Warszawie