Bioróżnorodność w rolnictwie jest związana z różnorodnością gatunków i odmian roślin uprawnych oraz gatunków i ras zwierząt hodowlanych, a także dotyczy roślin i zwierząt dzikich, które towarzyszą produkcji rolnej. Istota ochrony bioróżnorodności wynika przede wszystkim z konieczności zachowania równowagi w przyrodzie. Dla zachowania różnorodności biologicznej w przestrzeni rolniczej kluczowe znaczenie mają m.in. łąki i pastwiska.

W efekcie współpracy Mazowieckiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego z prof. dr hab. inż. Romanem Łyszczarzem z Katedra Agronomii Uniwersytetu Technologiczno-Przyrodniczego w Bydgoszczy, powstał film, w którym została przybliżona rola gatunków i odmian traw, koniczyn oraz lucern w kształtowaniu potencjału produkcyjnego zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych.

Postępujące zmiany klimatyczne prowadzą do zachwiania równowagi wodnej w środowisku. Woda jest głównym zasobem dla produkcji roślinnej i zwierzęcej. Zmiany klimatu generują wahania temperatury i opadów i zmuszają rolników do przemyślenia strategii uprawy roślin i hodowli zwierząt w warunkach okresowych niedoborów wody.

Te niekorzystne warunki pogodowe negatywnie przełożyły się na stan i kondycję większości upraw, a tym samym na wielkość i jakość uzyskanych plonów. W skrajnych przypadkach susza doprowadziła do całkowitej ich utraty. Walka z tymi zagrożeniami to konieczność szukania nowych rozwiązań mających za zadanie niwelować niekorzystne warunki.

Pierwszym krokiem, aby przeciwdziałać negatywnym skutkom zmian klimatycznych na rolnictwo jest zidentyfikowanie zagrożeń, a następnie wybór środków zaradczych na poziomie gospodarstw. 

Aby znaleźć nowe rozwiązania przystąpiliśmy do realizacji operacji „Rolnictwo wobec zmian klimatu”, która realizowana jest w ramach Planu Operacyjnego KSOW na lata 2020-2021 w zakresie Sieci na rzecz innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich.

Celem operacji jest ułatwianie wymiany wiedzy fachowej oraz dobrych praktyk w zakresie wdrażania innowacji w rolnictwie i na obszarach wiejskich w obszarze skutków zmian klimatu i jego wpływu na rolnictwo mazowieckiej wsi. Cel operacji zrealizowany jest poprzez upowszechnienie wiedzy i doświadczeń we wdrażaniu innowacji mających na celu niwelowanie skutków zmian klimatu w produkcji rolniczej oraz działalności pozarolniczej.

W ramach operacji powstanie 30 filmów informacyjnych, w których skorzystamy z doświadczenia oraz wiedzy naukowej jednostek naukowo badawczych.  

Magdalena Kowalewska
MODR Warszawa

FILM https://www.youtube.com/watch?v=c921J2qSpcY

Współczesna i perspektywiczna rola gatunków i odmian traw, koniczyn oraz  lucern w kształtowaniu potencjału produkcyjnego  zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych

Prof. dr hab. Inż. Roman Łyszczarz, Katedra Agronomii UTP w Bydgoszczy, specjalista w zakresie łąkarstwa

Trzeba być klimatologiem i to z wielkim doświadczeniem zawodowym, by wypowiadać się na temat tej problematyki. Niemniej jednak codziennie docierają do nas i to ze zwiększającą się argumentacją informacje na temat globalnego ocieplenia związanego przede wszystkim z emisją gazów cieplarnianych, topniejących w zastraszającym tempie lodowców, średnich najwyższych temperaturach powietrza. Niemalże każdy, zwłaszcza rolnik doświadcza katastrofalnie suchych okresów wegetacyjnych, którym towarzyszą wysokie temperatury powietrza, bezśnieżne i dodatkowo tak ciepłe zimy, że nie są one w stanie zahamować nawet wegetacji roślin. Taka aura sprzyja rozwojowi chorób roślin i szkodników niemalże bezstresowo utrzymujących się przez cały rok. W rocznym cyklu wiosna i jesień skróciły się, niemalże do jednego - dwóch miesięcy. Bezśnieżne zimy, ze zdecydowanie wyższymi od przeciętnych temperaturami, oraz suchymi i ciepłymi marcami i kwietniami istotnie intensyfikują wegetację. Z kolei spóźnione 6-8 stopniowe majowe przymrozki niszczą wiele jednorocznych upraw nie tylko na gruntach ornych. Dotykają także wybranych gatunków traw takich jak: kupkówka pospolita, życice: wielokwiatowa, trwała, mieszańcowa i festulolium, motylkowatych (bobowatych) drobnonasiennych, głównie lucerny siewnej, a także koniczyny łąkowej.  Wysmalający zimny wiatr, przechodzący w trąby powietrzne eroduje podłoże glebowe mineralizując materię organiczną. Wiosenne tumany unoszącego się kurzu porywają ze sobą lub nadmiernie przykrywają wsiane nasiona. Opisane zjawiska widzimy wszyscy. Najwięcej kłopotów mają jednak z nimi rolnicy.

By wypowiadać się na ten temat nie trzeba być wcale klimatologiem rejestrującym w długim 1000., 100.letnim okresie. Wystarczy baczna obserwacja zjawisk w ostatnim 50.leciu, nasilających się szczególnie dotkliwie w ostatniej dekadzie. Wpływ czynników pogodowych dobrze tłumaczy uprawa kukurydzy, którą w latach 60. i 70. ubiegłego stulecia uprawiano w zasadzie tylko w południowo-zachodniej części Dolnego Śląska. Dzisiaj to najbardziej znana i rozpoznawana trawa jednoroczna na terenie całego kraju, uprawiana z wielkimi sukcesami nie tylko na kiszonkę, lecz również na ziarno. Trzeba przypomnieć, że to trawa z fotosyntezą typu C4, a więc wybitnie ciepłolubna. Zmiana zasięgu jej uprawy jest najlepszym dowodem istotnych zmianach klimatycznych.

Zmiany klimatyczne dotarły także do trwałych użytków zielonych, którymi zajmuję się niemalże przez ponad 40 lat. Dominują na nich, przynajmniej powinny gatunki z rodziny traw obecnie nazywanej wiechlinowate. Mają one charakter roślin zielnych, o większej niż jednoroczna trwałość. Są to kilkukrotnie użytkowane w sezonie wegetacyjnym byliny. Trwały charakter tych terenów, głównie łąk dolinowych ściśle związany jest z niemożliwością ich corocznego wyorywania związanego z okresowym zbyt wysokim poziomem wód gruntowych, zalewami powodziowymi, a także glebami organicznymi. Są to tereny hydrogeniczne, w przeszłości ukształtowane przez czynnik wodny, będący w coraz większym deficycie. Łąki wyżej położne znajdujące się poza wpływami tych wód są w coraz większym stopniu zamieniane w grunty orne.

W związku z tym powierzchnia trwałych użytków zielonych zmniejsza się systematycznie. Jeszcze w latach 70. i 80. zajmowały one około 4,2 mln ha. Obecnie to zaledwie 3,1 mln. Wszystko, co osuszyła nieprzemyślana w poprzednim wieku melioracja ulega stopniowej degradacji. Jej skutkiem jest wielomiliardowy liczony w m3 zbyt szybki odpływ wód rzekami do morza. Wilgotne łąki położone na rozlewiskach w pradolinach rzek dolinowych tzw. łęgi zostały wyorane i zamienione na grunty orne. To samo zrobiono z niemalże wszystkimi niższymi stanowiskami śródpolnymi tzw. grądami. Osuszone i murszejące torfowiska tzw. łąki bagienne – bielawy przekształcone w pobagienne łąki ulegają szybkiej mineralizacji i tracą naturalny związany z wodą glebowo-gruntową charakter, przechodząc degradację bonitacyjną do 5 i 6 klasy.

Współczesna i perspektywiczna rola gatunków traw uprawnych występujących na trwałych i polowych użytkach zielonych, a więc takich których nasiona pozyskuje się na plantacjach nasiennych  jest niezmienna od wielu lat.

To zaledwie kilkanaście gatunków. W stosunku do II połowy XX wieku ich ilość istotnie zmalała. W zasadzie dla większości rolników nieosiągalne są nasiona mozgi trzcinowatej, wyczyńca łąkowego, wiechliny zwyczajnej, wiechliny błotnej, rajgrasu wyniosłego, stokłosy bezostnej, coraz trudniej kupić nasiona mietlicy białawej. Nie ma wcale grzebienicy pospolitej. W 2016 r. brakowało nawet nasion kostrzewy łąkowej i kupkówki pospolitej. W uprawie nasiennej dominują natomiast życice: trwała, wielokwiatowa, westerwoldzka i mieszańcowa - festulolium czyli gatunki krótkotrwałe, bardziej nadające się na polowe użytki zielone. Słabo jednak na nich rosną bo mają obromne wymagania wodne, a opadów ustawicznie brakuje.

Zawsze elementarnym i pierwszorzędowym kryterium przydatności gatunków i odmian traw do mieszanek siewnych są ich indywidualne wymagania wilgotnościowe i trwałość no i oczywiście wartość pokarmowa.  W związku z tym w konspekcie usystematyzowano gatunki zgodnie z tym kryterium; od największych wymagań wilgotnościowych w górnej części kolumn, poprzez umiarkowane w środkowej oraz najmniejszych w dolnej ich części (tab. 1). Ich rangę w tym podziale wyeksponowano dodatkowo predyspozycjami do jednego z trzech zasadniczych sposobów użytkowania: kośnego, kośno-pastwiskowego i pastwiskowego. Wynikają one z budowy morfologicznej traw, ściślej ze zdolności wytwarzania pędów wegetatywnych – liściowych wyłącznie wydłużonych (dominujący kośny sposób użytkowania), równocześnie wydłużonych i skróconych (kośno-pastwiskowe – uniwersalne) i skróconych (zasadnicze predyspozycje do użytkowania pastwiskowego).

Na dobrych wyłącznie koszonych łąkach powinny dominować trawy wysokie nazywane nadrostowymi, czyli z dwóch pierwszych grup. Pożądany jest także około 35% udział traw niskich (III grupa), stanowiących w architekturze łanu rośliny podszywkowe zagęszczające najniższą warstwę runi. Na pastwiskach natomiast nie należy wysiewać traw nadrostowych z I grupy.

Dodatkowo podkreślono gatunki wytwarzające rozłogi, organy wegetatywnego rozwoju i rozmnażania dające wieloletnią bylinową trwałość warunkowaną oczywiście ich wymaganiami wodnymi. Są one związane przede wszystkim z trwałymi użytkami zielonymi.

W składzie mieszanek siewnych mogą występować zazwyczaj jeszcze 3 gatunki koniczyn; najczęściej łąkowa (czerwona) i biała, a na wilgotniejszych stanowiskach dodatkowo koniczyna szwedzka (białoróżowa). Na polowych użytkach zielonych w warunkach deficytu opadów należy bezwzględnie zwiększyć znaczenie odmian lucerny siewnej, na słabszych bonitacyjnie stanowiskach lucerny mieszańcowej, niekiedy komonicy zwyczajnej, kosztem koniczyny łąkowej i koniczyny białej.

 Coraz większego znaczenia nabierają trawy w uprawie jarych i ozimych międzyplonów. W ramach polowej produkcji pasz objętościowych wykorzystuje się krótkotrwałe życice: westerwoldzką, wielokwiatową i mieszańcową z wybranymi koniczynami, słonecznikiem, gryką, peluszką, facelią, a w poplonie ozimym dodatkowo z wyką ozimą, koniczyną inkarnatką, aleksandryjską, a na słabszych stanowiskach z żytem pastewnym.

Mając tę syntetyczną, ale jakże wymowną wiedzę o predyspozycjach traw, koniczyn i lucern i ich wartości pokarmowej i wymaganiach wilgotnościowych można zdecydowanie łatwiej przeanalizować przydatność oferowanych mieszanek do warunków siedliskowych w każdym gospodarstwie. Ważne są także cechy biologiczne, a wśród nich wczesność najważniejsza cecha odmianowa w kształtowaniu kilkuletnich polowych zbiorowisk lucerniano – trawiasto – koniczynowych jak również ploidalność odmian.

Film został nagrany w gospodarstwie rolnym p. Grzegorza Radzikowskiego położonym w okolicach Siedlec. Na prośbę rolnika opracowałem autorskie wieloskładnikowe mieszanki siewne oraz technologię ich uprawy na kilkudziesięciohektarowej powierzchni trwałych i polowych użytków zielonych. Inspiracją do innowacyjnych działań praktycznych były seminaria stacjonarne i terenowe warsztaty łąkarskie zorganizowane przez p. Bożenę Głuchowską MODR Warszawa Oddział Siedlce. Z podobnych porad korzystało wielu rolników z kilku rejonów woj. mazowieckiego. 

Tabela (pdf) – Łąkarski podział traw pastewnych

Prof. dr hab. Inż. Roman Łyszczarz

Katedra Agronomii UTP w Bydgoszczy, specjalista w zakresie łąkarstwa