Innowacyjne praktyki rolnicze – agroleśnictwo

1 grudnia odbyła się konferencja online pn. „Innowacyjne praktyki rolnicze – agroleśnictwo”. Temat jest istotny ze względu na oczekiwania rynku UE, która, w dobie zmian klimatycznych potrzebuje innowacyjnych rozwiązań w rolnictwie i leśnictwie.  

Konferencja otwarta przez Sławomira Piotrowskiego – dyrektora Mazowieckiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego rozpoczęła się od omówienia przez Andrzej Niemirka naczelnika Wydziału Działań Leśnych z Departamentu Płatności Bezpośrednich w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi, interwencji leśnych i zadrzewieniowych w ramach Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027:

a/ tworzenie zadrzewień śródpolnych, to interwencja rozpoczęta już w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Pierwszy nabór odbył się w roku 2022. Jej beneficjentem są rolnicy (osoby fizyczne i prawne) oraz samorządy terytorialne. Pomoc udzielana jest na wykonanie zadrzewień na gruntach ornych, na powierzchni wielkości co najmniej 0,1 ha i nie większej niż 0,5 ha. Powierzchnia jest także ograniczona co do kształtu – szerokość co najmniej 4 m i nie więcej niż 20 m. Na obszarze, na którym ma być wykonane zadrzewienie, nie może być usuniętych zadrzewień w okresie 24 miesięcy poprzedzających wykonanie zadrzewienia. Należy wykonać zadrzewienie co najmniej 3 różnymi gatunkami lub rodzajami drzew lub krzewów. Sadzonki muszą być co najmniej 2-letnie lub z zakrytym systemem korzeniowym lub mikoryzowanym. Należy pamiętać, że co najmniej 90% zadrzewień musi być liściasta. Na 1 ha należy posadzić od 1 500 do 1 500 szt. drzew lub krzewów, uwzględniając powierzchnię jaka może być objęta wsparciem. W celu właściwego doboru gatunków pomocny jest serwis internetowy: http://zadrzewienia.wl.sggw.pl/Zadrzewienia.htm

Pomoc w tym działaniu obejmuje założenie i zabezpieczenie zadrzewień (ogrodzenie lub paliki, osłonki, wełna owcza lub repelentami), a także 5-letnią premię z tytułu zadrzewień.

Nabór wniosków o przyznanie wsparcia na zadrzewienie ogłaszane jest przez ARiMR, nie później niż 1 maja danego roku. Rolnik powinien przygotować dokumenty i złożyć wniosek w formie elektronicznej w terminie od 1 czerwca do 31 lipca danego roku.

ARiMR weryfikuje kompletność i poprawność wniosku i wydaje postanowienie o spełnieniu warunków do przyznania wsparcia do 8 października. Po wydaniu postanowienia rolnik wykonuje zadrzewienie i składa oświadczenie o wykonaniu zadrzewienia. ARiMR po przeprowadzeniu wizyty zadrzewionych gruntów, wydaje decyzję o przyznaniu wsparcia i wypłaca wsparcie.

b/ zakładanie systemów rolno-leśnych to nowa interwencja, której beneficjentem mogą być tylko rolnicy (osoby fizyczne lub prawne). Pomoc udzielana jest na założenie systemu rolno-leśnych na gruntach rolnych, ornych lub TUZ (z wyjątkiem TUZ na NATURA 2000) o powierzchni co najmniej 0,1 ha. Pomoc udzielana jest na wykonanie systemu rolno-leśnego co najmniej 3 różnymi gatunkami lub rodzajami drzew i krzewów, gdzie gatunki lub rodzaje liściaste muszą wynosić co najmniej 51% nasadzeń. Należy użyć sadzonek 2 letnich lub z zakrytym systemem korzeniowym lub mikoryzowanym. Należy posadzić wyłącznie gatunki rodzime od 150 do 250 szt. na 1 ha.

Podczas wykładu Andrzej Niemirka omówił także zasady projektowania systemu rolno-leśnego na gruncie ornym i na TUZ. Pomoc w tym działaniu obejmuje koszty założenia systemu rolno-leśnego i jego zabezpieczenia (paliki, wełna owcza, osłonki, replenty), a także pięcioletnią premię z tytułu systemów rolno-leśnych.

***

W zagadnienia systemów rolno-leśnych wprowadził uczestników konferencji dr Robert Borek z Zakładu Biogospodarki i Analiz Systemowych z Instytutu Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach.

Agroleśnictwo jest definiowane przez Komisję Europejską w rozporządzeniu nr 702/2014 z dnia 25 czerwca 2014 roku, jako „sposób użytkowania gruntów, w którym drzewa uprawia się w połączeniu z uprawą roli na tym samym gruncie”.  Natomiast Międzynarodowe Centrum Badań Agroleśnych definiuje agroleśnictwo jako „zbiorczą nazwę systemów i praktyk użytkowania gruntów, w których rośliny drzewiaste są celowo zintegrowane z uprawą roślin lub hodowlą zwierząt”. Systemy rolno-leśne definiowane są w różny sposób, jednak jako praktyki kwalifikowalne do wsparcia w ramach interwencji I 10.10 Zakładanie systemów rolno-leśnych uznaje się system rolno-leśny jako „system, w którym drzewa lub krzewy są zintegrowane z uprawą rolną na tym samym obszarze”.

Wyróżnia się podział systemów rolno-leśnych:

- System drzewno-orny(alejowy) - drzewa, rosnące w znacznych odstępach, połączone z podstawową uprawą roczną lub wieloletnią. System wprowadzany na grunty najczęściej w postaci alei (system alejowy);

- System leśno-pastwiskowy - Połączenie uprawy drzew z produkcją paszową i zwierzęcą. Obejmuje wypas na obszarze zadrzewienia oraz pastwiska z żywopłotami, rozproszonymi drzewami, soliterami, rzędami lub pasami drzew;

- Pasy buforowe oraz pasy przeciwwietrzne;

- Ogrody leśne.

Systemy rolno-leśne pełnią funkcje produkcyjne, środowiskowe i kulturowe. Dr Borek omówił możliwość pogodzenia funkcji środowiskowych z produkcyjnymi. Liczne przykłady wykazały, że systemy rolno-leśne mają na celu łączenie upraw rolnych z drzewami lub krzewami na tym samym obszarze. Głównym celem takiego systemu jest uzyskiwanie różnorodnych produktów rolnych zarówno z obszaru z nasadzeniami drzew i krzewów, jak i z gruntów uprawianych między nimi. Dzięki temu, systemy rolno-leśne umożliwiają wykorzystanie pełnego potencjału terenu.

Wśród czynniki mających wpływ na poprawę dobrostanu zwierząt znajdują się: wymieniono

-osłony przed wiatrem i upałem,

- ograniczenie temperatury skóry wypasanego bydła nawet o 4^oC,

- wzrost produktywności zwierząt,

- poprawa rozrodczości bydła i owiec,

- zmniejszenie śmiertelności jagniąt,

- poprawa jakości mięsa.

Wykładowca wskazał na możliwość pozyskania dodatkowej paszy tzw. liściarki o wysokiej zawartości białka. Dla przykładu można wskazać 240 g/kg SM białka z morwy białej czy 211 g/kg SM białka z lipy.

Wykładowca omówił funkcje mikroklimatyczne, wodochronne i glebochronne oraz wpływ systemów rolno-leśnych na poprawę bioróżnorodności. Obecność drzew i krzewów w krajobrazie rolniczym ma korzystny wpływ na różnorodność biologiczną ekosystemów rolnych, szczególnie na obszarach, gdzie większość gruntów jest wykorzystywana pod uprawy.

Drzewa mają także pozytywny wpływ na zwiększenie populacji zapylaczy, owadów i ptaków drapieżnych, które są naturalnymi sojusznikami rolnika w walce z szkodnikami. Dzięki temu, obecność drzew w otoczeniu pól uprawnych przyczynia się do ograniczenia występowania szkodników, co z kolei wpływa na poprawę plonów i jakości upraw. Ważne są także zasady projektowania systemów rolno-leśnych, charakterystyka gatunków drzew stosowanych w systemach rolno-leśnych czy wybór sadzonek i zasady pielęgnacji.

***

Funkcje zadrzewień na terenach rolniczych omówił dr inż. Jacek Zajączkowski z Katedry Hodowli Lasu Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego.

Zadrzewienia definiowane są jako „pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupiska, nie stanowiące zbiorowisk leśnych, wraz z zajmowanym przez nie terenem oraz pozostałymi składnikami jego szaty roślinnej stanowiące wielofunkcyjny czynnik kształtowania krajobrazu” (Zajączkowski K., 1982).

Wprowadzanie zadrzewień realizuje cele Strategii na Rzecz Bioróżnorodności 2030, Europejskiego Zielonego Ładu i Planu Strategicznego dla Wspólnej Polityki Rolnej. Wykładowca omówił  korzystny wpływ zadrzewień na produkcję rolną, w tym całkowity przeciętny przyrost plonów na terenach z systemami zadrzewień pasowych do średnio 5-15%. Wzrost zależy od podatności gleb na przesychanie, rodzaju upraw czy poziomu odpadów w roku. Zadrzewienia zwiększają wieloletnią stabilność produkcji.

Negatywne oddziaływanie zadrzewień, którym w znacznej części można zapobiec na etapie projektowania, to m.in. konkurencja korzeniowa, przenoszenie chorób roślin uprawowych, ułatwiania występowania szkodników i zwierzyny, późnienie obsychania gleby czy ocienianie upraw i opóźnienie plonowania. Wybór gatunków do zadrzewień nie powinien być przypadkowy. Różne gatunki drzew i krzewów mają zróżnicowane cechy drewna i ich przydatność produkcyjną, a ponad to należy mieć na uwadze ich znaczenie biocentotyczne.

***

Eksperci Instytutu Badawczego Leśnictwa omówili główne czynniki abiotyczne i biotyczne powodujące szkody w lasach.

Biotyczne czynniki chorobotwórcze przedstawiła dr inż. Hanna Szmidla. Do biotycznych czynników chorobotwórczych zalicza się wirusy, fitoplazmy, bakterie, grzyby, lęgniowce, rośliny pasożytnicze i półpasożytnicze. Omówiła także najczęściej występujące choroby, w tym patogeny, rośliny żywicielskie, objawy chorobowe, warunki sprzyjające do rozwinięcia się choroby oraz metody zapobiegania i ochrony.

Dr inż. Tomasz Jabłoński zaprezentował najczęstsze szkodniki drzewostanów sosnowych, liściastych, upraw i młodników oraz korzeni.

Omówione zostało występowanie i zwalczanie:

- folifagów sosny: barczatki sosnówki, brudnicy mniszka i boreczniki

-folifagów drzewostanów liściastych: chrabąszczy, zwójek dębowych i miernikowców.

Do najczęstszych szkodników szkółek, upraw i młodników należą: szeliniaki i smolik znaczony, natomiast spośród szkodników korzeni pędraki chrabąszczy. Szkodniki kambio- i ksylofagów sosny to kornik ostrozębny i przypłaszczka granatka.

Wykładowca omówił też kamio- i ksylagafię świerka – w tym kornika drukarza oraz kamio- i ksylagafię dębu – w tym opiętki. Uczestnicy zapoznali się z uszkodzeniami lasu powodowanymi przez zwierzynę łowną i gatunki objęte ochroną oraz z profilaktyką, zabiegami ratowniczymi czy metodami zapobiegania szkodom w lasach (w tym z zasadami jego integrowanej ochrony).

***

Na zakończenie konferencji bariery i szanse rozwoju systemów rolno-leśnych w Polsce przedstawił dr Roberta Borka. Wykładowca wskazał dobre przykłady zagranicznych gospodarstw z systemami rolno-leśnymi, a także międzynarodowe projekty zajmujące się systemami rolno-leśnymi.

Tekst:

Magdalena Kowalewska